१२. क्रोनिक किडणी फेल्युअरवरील उपचार

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरवरील उपचारांचे तीन प्रकार आहेत:

१) औषधे व पथ्य

२) डायालिसिस

३) किडणी प्रत्यारोपण

• क्रॉनिक किडणी फेल्युअरमध्ये (क्रॉनिक किडणी डिसीज - CKD) अगदी प्राथमिक अवस्थेत जेव्हा किडणीचे जास्त नुकसान झालेले नसते, तेव्हा औषधे व पथ्य पाळायला सांगून इलाज केला जातो.
• दोन्ही किडण्या जास्त खराब झाल्यामुळे जेव्हा किडणीची कार्यक्षमता कमालीची कमी होते, तेव्हा डायालिसिस करण्याची आवश्यकता असते व त्यातल्या अनेक रुग्णांना किडणी प्रत्यारोपणासारख्या विशिष्ट उपचारांची गरज लागते.

औषधे व पथ्याने करण्याचे उपचार

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांसाठी औषधे व पथ्याचे पालन करून करावयात येणारे उपचार महत्त्वपूर्ण का आहेत?

किडणी जास्त खराब झाल्यामुळे आवश्यक असणारे डायालिसिस व किडणी प्रत्यारोपण हे उपाय अतिशय खर्चिक आहेत आणि अशा प्रकारच्या सुविधा सगळीकडे उपलब्ध नाहीत, शिवाय ह्यामुळे रुग्ण संपूर्ण निरोगी होण्याची शाश्वतीही नाही, तर मग आपल्या परिसरात कमी खर्चात उपलब्ध असलेली औषधे आणि पथ्य अशा सोप्या उपचारांनी आपली किडणी अधिक बिघडू नये यासाठी प्रयत्न करायला काय हरकत आहे!

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरचे कित्येक रुग्ण औषधे व पथ्याच्या उपचारांचा लाभ घेण्यात अयशस्वी का झाले?

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या अगदी प्राथमिक अवस्थेतच उपचार सुरू केल्यास किडणीचे संभाव्य नुकसान टळू शकते. परंतु या रोगाची लक्षणे सुरूवातीला लक्षातही न येण्यासारखी असतात व रोगी आपली दैनंदिन कामे सहज करू शकत असतो. म्हणूनच वेळोवेळी डॉक्टरांनी माहिती, सल्ले देऊनसुद्धा रोगाचे गांभीर्य व वेळेवर उपचार केल्याचे फायदे याचे महत्त्व काही रोगी व त्याचे कुटुंबीय यांच्या लक्षातच येत नाही.

बऱ्याचशा रोग्यांमध्ये उपचाराविषयी अज्ञान किंवा बेपर्वाई असल्याचे दिसते. अनियमित, अयोग्य व अर्धवट उपचारांमुळे किडणी लवकर खराब होऊ शकते व निदान झाल्यानंतर थोड्याच कालावधीत तब्बेत जास्त बिघडल्यामुळे डायलिसिस, किडणी प्रत्यारोपण यांसारख्या महागड्या उपचारांची आवश्यकता भासते. इलाजामध्ये बेपर्वाई व दुर्लक्ष केल्यामुळे अनेक रुग्णांना आपले प्राणही गमवायची वेळ येऊ शकते.

औषधे व पथ्यपालन करून उपचार करण्यामागे काय हेतू आहे?

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरमध्ये औषधे व पथ्य पाळण्यास सांगून उपचार करण्यामागे खालील उद्देश असतात.

१) रोगामुळे होणाऱ्या त्रासापासून रुग्णाला आराम देणे.

२) किडणीच्या राहिलेल्या कार्यक्षमतेवर परिणाम होऊ न देणे व किडणीला जास्त खराब होऊ न देणे तसेच खराब होण्याच्या प्रक्रियेचा वेग कमी करणे.

३) योग्य उपचारांनी तब्बेत आनंददायी ठेवणे आणि डायलिसिस.
किंवा किडणी प्रत्यारोपणांची अवस्था शक्यतोवर लांबवण्याचा प्रयत्न करणे.

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरवर औषधे व पथ्य सांगून कसे उपचार केले जातात?

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरवर औषधांनी करण्यात येणारे मुख्य उपचार खालीलप्रमाणे आहेत.

१) क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या कारणांवर उपचार

• मधुमेह, उच्च रक्तदाबावर योग्य इलाज.
• लघवीत होणाऱ्या जंतुसंसर्गावर आवश्यक इलाज.
• मुतखड्यावर आवश्यक ऑपरेशन किंवा दुर्बिणीद्वारे इलाज.

२) किडणीची कार्यक्षमता टिकवण्यासाठीचे उपचार

• मधूमेह व उच्च रक्तदाबावर नियंत्रण ठेवणे.
• शरीरातील पाण्याचे योग्य प्रमाण सांभाळणे.
• शरीरातील वाढलेल्या आम्लाच्या (एसिडोसिस) प्रमाणावर इलाज म्हणून सोडीयम बायकार्बोनेट म्हणजेच सोडामिन्टचा वापर करणे, जो एक प्रकारचा क्षार आहे.

३) क्रॉनिक किडणी फेल्युअरमुळे उद्भवणाऱ्या लक्षणांवर उपचार

• उच्च रक्तदाबावर नियंत्रण ठेवणे.
• सूज कमी करण्यासाठी, लघवीचे प्रमाण वाढवण्यासाठी औषधे (डाययुरेटिक्स) देणे.
• उलट्या, मळमळ, एसिडिटी यावर विशेष औषधांद्वारे इलाज करणे.
• हाडांच्या बळकटीसाठी कॅल्शिअम आणि विटॅमिन 'डी' (Alfa D3, Rocaltrol) द्वारे इलाज करणे.
• रक्तात येणारा फिकेपणा (ॲनिमिया) यावर लोह, विटॅमिनची औषधे आणि विशेष प्रकारच्या एरिथ्रोपोएटीनचे इंजेक्शन देऊन इलाज करणे.

४) किडणीला कोणत्याही प्रकाराने होणाऱ्या हानीपासून वाचवणे

• किडणीला हानिकारक ठरतील अशी औषधे घेऊ नयेत. उदा. अँटिबायोटिक्स, वेदनाशामक गोळ्या, आयुर्वेदिक भस्म वगैरे.
• किडणीला हानी पोहोचवतील अशा रोगांवर त्वरित इलाज केला पाहिजे (उदा. उलट्या, मलेरिया, सेप्टीसेमिया वगैरे)
• किडणीला सरळ-सरळ नुकसान पोहोचवणाऱ्या रोगांवर (मुतखडा, मूत्रमार्गाचा संसर्ग) त्वरित उपाय योजणे.
• धूम्रपान करू नये. गुटखा, दारू या व्यसनांपासून दूर राहावे.

५) क्रॉनिक किडणी फेल्युअरवरील भविष्यातील उपचारांची तयारी

• रोगाचे निदान झाल्यावर, डाव्या हाताच्या शिरांचे नुकसान होऊ नये म्हणून तपासणीकरिता त्यातून रक्त घेऊ नये अथवा कोणतेही इंजेक्शन किंवा ग्लुकोज देऊ नये.
• किडणी जास्त खराब झाली असल्यास डाव्या हाताची धमनी व शिरा जोडून ए वी फिस्च्युला (Arterio Venous Fistula) तयार करावी. ती हीमोडायलिसिससाठी दीर्घकाळ गरजेची असते.
• हिपेटाइटिस 'बी' चे लसीकरण, इंजेक्शनचा कोर्स लवकरात लवकर केल्यास 'डायलिसिस' किंवा 'किडणी प्रत्यारोपणाच्या' वेळी हिपेटाइटिस 'बी' होण्याचा धोका टाळू शकतो.

६) खाण्यातील पथ्य:

• मीठ: उच्च रक्तदाबाला नियंत्रणात ठेवण्यासाठी व सूज कमी करण्यासाठी मीठ कमी खाल्ले पाहिजे. अशा प्रकारच्या रुग्णांनी जेवणात पूर्ण दिवसात ३ ग्रॅमपेक्षा जास्त मीठ खाऊ नये. जास्त मीठ असलेले पदार्थ उदा. पापड, लोणची, वेफर्स आदी पदार्थ आहारातून वर्ज्य करावे.
• पाण्याचे प्रमाण: लघवीचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे शरीरावर सूज येते व श्वास घेण्यासाठी त्रास होऊ शकतो. जेव्हा शरीरावर सूज असेल तेव्हा पाणी व इतर द्रवपदार्थ कमी प्रमाणात घ्यावे. त्यामुळे सूज वाढत नाही. जास्त प्रमाणातील सूज कमी करण्यासाठी २४ तासात होणाऱ्या एकूण लघवीच्या प्रमाणापेक्षा पाणी व द्रवपदार्थ कमी घेण्याचा सल्ला दिला जातो.
• पोटॅशियम: किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांनी फळे, सुका मेवा, शहाळ्याचे पाणी असे जास्त पोटॅशियम असलेले पदार्थ कमी किंवा आहारातूनच वर्ज्य करावेत. पोटॅशियमचे जास्त प्रमाणातील सेवन हृदयासाठी हानिकारक व प्राणघातक ठरू शकते.
• प्रोटीन: किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांना प्रोटीनचा समावेश असलेले खाद्यपदार्थ वर्ज्य करण्यास सांगतात. शाकाहारी रुग्णांना खाण्यापिण्यात जास्त बदल करण्याची आवश्यकता नसते. प्रोटीनयुक्त खाद्यपदार्थ (उदा. डाळी) आहारात कमी प्रमाणात घ्यायचा सल्ला दिला जातो.

• कॅलरी: शरीराच्या पोषणासाठी व प्रोटीनचा अनावश्यक व्यय रोखण्यासाठी शरीराला योग्य प्रमाणात कॅलरीज आवश्यक असतात.
• फॉस्फरस: किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांनी फॉस्फरसयुक्त पदार्थ कमी प्रमाणात घ्यायला पाहिजेत. किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांकरिता खाण्यापिण्यासंबंधी सर्व आवश्यक सूचना प्रकरण २७ मध्ये विस्तृतपणे दिल्या आहेत.

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरमध्ये औषधांद्वारे उपचार करताना सर्वात महत्त्वाचा उपचार कोणता?

ह्या रोगावर उपचार करताना उच्च रक्तदाब नियंत्रणात असणे हे अतिशय महत्त्वाचे आहे.
किडणी फेल्युअरच्या बहुतांश रुग्णांमध्ये रक्तदाब उच्च असल्याचे दिसून येते, ज्यामुळे रोगग्रस्त अशक्त किडणीवर भार येऊन किडणीला आणखी नुकसान पोहोचते.

रक्तदाब कमी करण्यासाठी कोणती औषधे जास्त उपयोगी असतात?

उच्च रक्तदाब नियंत्रित ठेवण्यासाठी किडणी रोग तज्ञ (नेफ्रॉलॉजिस्ट) किंवा फिजिशियन योग्य उपचार व औषधे देतात. रक्तदाब कमी करण्यासाठी कॅल्शियम चॅनल ब्लॉकर्स, बीटा ब्लॉकर्स, डाययूरेटिक्स, क्लोनिडिन आदींचा उपयोग केला जातो.

किडणी फेल्युअरच्या प्राथमिक अवस्थेत मुख्यत्वेकरून एसीईआय किंवा ए आर बी प्रकारची औषधे (उदा. केप्टोप्रिल, एनालाप्रिल, लिसिनोप्रिल, रामिप्रिल, लोसारटन इ.) देण्यावर भर असतो. ही औषधे रक्तदाब तर कमी करतातच, शिवाय व्याधिग्रस्त किडणी खराब होण्याच्या प्रक्रियेचा वेग कमी करण्यात महत्त्वाचे व फायदेशीर काम करतात.

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांमध्ये रक्तदाब किती असला पाहिजे?

किडणी जास्त खराब होण्यापासून वाचवण्याकरिता रक्तदाब नेहमी १४०/९० पेक्षा कमी असणे आवश्यक असते.

रक्तदाब नियंत्रणात आहे हे कसे समजेल? याकरिता कोणती पद्धत चांगली आहे?

नियमितपणे ठराविक कालावधीनंतर डॉक्टरांकडे रक्तदाब तपासून रक्तदाब नियंत्रणात आहे किंवा नाही हे तपासून पाहता येते. किडणीच्या सुरक्षेसाठी रक्तदाब नियंत्रणात असणे अत्यंत आवश्यक आहे. ज्याप्रमाणे मधुमेहाचे रुग्ण ग्लुकोमीटरने स्वतःच रक्तातील साखरेचे प्रमाण मोजू शकतात, त्याप्रमाणे रुग्णाच्या कुटुंबियांनी रक्तदाब मोजायला शिकले तर ते रुग्णाला अतिशय फायदेशीर ठरते. रोज डायरीत रक्तदाबाची नोंद करून डॉक्टरांना दाखवले तर डॉक्टरही औषधांमध्ये (प्रभावकारी) बदल करू शकतात.

किडणी फेल्युअरमध्ये वापरण्यात येणारी डाययुरेटिक्स औषधे कशाप्रकारे काम करतात?

डाययुरेटिक्स नावाने ओळखली जाणारी औषधे (उदा. लॅसिक्स, फुसिनेक्स, टाइड, डायटॉर इ.) लघवीचे प्रमाण वाढवून सूज कमी करण्यात व श्वास घेताना होणारा त्रास कमी करण्यात रुग्णाला मदत करतात. मात्र हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, ही औषधे लघवीचे प्रमाण वाढवण्याकरिता असतात. किडणीची कार्यक्षमता वाढविण्यात ही औषधे कोणत्याही प्रकारची मदत करीत नाहीत.

किडणी फेल्युअरमधील रक्तातल्या फिकेपणावर काय उपचार आहेत?

यासाठी आवश्यक लोह व व्हिटॅमिनयुक्त औषधे दिली जातात. जेव्हा किडणी जास्तच खराब होते तेव्हा ही औषधे घेऊनसुद्धा हिमोग्लोबिनचे प्रमाण घटल्याचे पाहायला मिळते. यासाठी खास प्रकारची एरिथ्रोपोएटिनची (ईप्राक्स, वेपॉक्स, विन्टॉर इ.) इंजेक्शने देण्यात येतात. ही इंजेक्शने अत्यंत परिणामकारकरित्या हिमोग्लोबिनचे प्रमाण वाढवितात. जरी हे इंजेक्शन सुरक्षित, प्रभावशाली आणि सोप्या पद्धतीने देता येत असले, तरी अतिशय महाग असल्यामुळे, सगळ्याच रुग्णांना हा खर्च परवडत नाही. अशा प्रकारच्या रुग्णांसाठी रक्तदान घेणे कमी खर्चाचे आहे, पण ते अशा प्रकारच्या उपचारामध्ये जोखमीचे असते.

रक्तातल्या फिकेपणावर उपचार घेणे का आवश्यक आहे?

फुफ्फुसातून ऑक्सिजन घेऊन संपूर्ण शरीराला पोहोचवण्याचे महत्त्वाचे काम रक्तातील हिमोग्लोबिन, करते. रक्तात फिकेपणा आहे म्हणजेच हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी आहे, हे सिद्ध होते. त्यामुळे रुग्णाला अशक्तपणा वाटतो व तो लवकर थकतो, थोडेसे काम केल्यावर दम लागतो, छातीत दुखते, शरीरातील रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते आणि अनेक प्रकारचे त्रास सहन करावे लागतात.

म्हणूनच किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांना तंदुरुस्तीसाठी रक्तातील फिकेपणावर उपचार अत्यावश्यक आहे. रक्त कमी असल्यास त्याचा परिणाम हृदयाच्या कार्यक्षमतेवरही होतो आणि हृदय कार्यक्षम राहण्यासाठी हिमोग्लोबिन वाढणे अत्यंत आवश्यक आहे.

नेफ्रॉलॉजिस्टकडून रुग्णांची वेळोवेळी तपासणी व देखभाल

• किडणीचे नुकसान टाळण्यासाठी वेळोवेळी नेफ्रॉलॉजिस्टचा सल्ला घेणे, तपासणी करून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.
• नेफ्रॉलॉजिस्ट रुग्णाचा त्रास व किडणीची कार्यक्षमता लक्षात घेऊन आवश्यक ते उपचार ठरवतो.