તબીબી શબ્દોની સમજૂતી

• ઍનિમિયા (Anemia) :

  લોહીમાં હીમોગ્લોબીનનું પ્રમાણ ઘટી જવું. આ કારણે નબળાઈ લાગે, થાકલાગે, થોડું કામ કરવાથી પણ શ્વાસ ચડી જાય વગેરે તકલીફ જોવા મળે છે.

• એરીથ્રોપોયેટિન :

  એરીથ્રોપોયેટિન એ રક્તકણોના ઉત્પાદન માટે જવાબદાર પદાર્થ છે. આ પદાર્થ કિડનીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કિડની ફેલ્યરના દર્દીઓમાં એરીથ્રોપોયેટિનનું ઉત્પાદન ઘટવાને કારણે હાડકાનાં પોલાણમાં રક્તકણોનું ઉત્પાદન પણ ઘટે છે, જેથી ઍનિમિયા થાય છે.

• એ.વી. ફિસ્ચ્યુલા (Arterio Venous Fistula) :

  ઓપરેશન દ્વારા કૃત્રિમ રીતે ધમની અને શિરાનું કરેલું જોડાણ. ધમનીમાંથી દબાણ સાથે વધુ લોહી આવતા થોડાં અઠવાડિયા બાદ શિરા ફૂલી જાય છે અને તેમાં વહન થતાં લોહીનું પ્રમાણ વધી જાય છે. આ ફૂલેલી શિરામાં ખાસ જાતની જાડી સોય મૂકી હિમોડાયાલિસિસ માટે લોહી મેળવવામાં આવે છે.

• બ્લડપ્રેશર (બી.પી.-Blood Pressure) :

  લોહીનું દબાણ

• બી.પી.એચ. (Benign Prostatic Hypertrophy) :

  મોટી ઉંમરે પુરુષોમાં પ્રોસ્ટેટનું કદ વધવાને લીધે પેશાબ ઉતરવામાં થતી તકલીફ.

• કેડેવર કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન :

  બ્રેઈન ડેથ થયું હોય તેવી વ્યક્તિની એક તંદુરસ્ત કિડની મેળવી કરવામાં આવતું કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટેશનનું ઓપરેશન.

• કૅલ્શિયમ :

  શરીરમાં હાડકાં, સ્નાયુ અને જ્ઞાનતંતુની તંદુરસ્તી અને યોગ્ય કામગીરી માટે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતું ખનીજ તત્ત્વ, જે મુખ્યત્વે દૂધ અને દૂધની બનાવટમાંથી મળે છે.

• ક્રીએટીનીન અને યુરિયા :

  ક્રીએટીનીન અને યુરિયા શરીરમાં નાઈટ્રોજન મેટાબોલિઝમમાંથી બનતા બિનજરૂરી ઉત્સર્ગ પદાર્થ(કચરો) છે, જેનો નિકાલ કિડની દ્વારા થાય છે.

  સામાન્ય રીતે લોહીમાં ક્રીએટીનીનનું પ્રમાણ ૦.૮થી ૧.૪ મી.ગ્રા.% અને યુરિયાનું પ્રમાણ ૨૦થી ૪૦ મી.ગ્રા.% હોય છે. કિડની ફેલ્યરમાં તેમાં વધારો થાય છે.

• સિસ્ટોસ્કોપી (Cystoscopy) :

  ખાસ જાતના દૂરબીન (Cystoscope)ની મદદથી મૂત્રાશયના અંદરના ભાગની તપાસ.

• ડાયાલાઈઝર :

  હિમોડાયાલિસિસની પ્રક્રિયામાં લોહીના શુદ્ધીકરણનું કામ કરતી, કૃત્રિમ કિડની.

• ડાયાલિસિસ :

  કિડની કામ ન કરતી હોય તેવા સંજોગોમાં કિડનીના કામના વિકલ્પરૂપે, શરીરમાંથી બિનજરૂરી ઉત્સર્ગ પદાર્થો અને પ્રવાહી દૂર કરવાની કૃત્રિમ પદ્ધતિને ડાયાલિસિસ કહે છે.

• ડબલ લ્યુમેન કેથેટર (ડી.એલ.સી.) :

  જ્યારે તાત્કાલિક હિમોડાયાલિસિસ કરવાની જરૂર હોય ત્યારે શરીરમાંથી લોહી બહાર કાઢવા માટે વપરાતું કેથેટર. અંદરથી કેથેટરના બે ભાગ હોય છે, એકભાગ લોહી બહાર લાવવામાં અને બીજો ભાગ શુદ્ધીકરણ બાદ લોહી અંદર પાછું મોક્લવા માટે વપરાય છે.

• ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ :

  લોહીમાં આવેલાં ક્ષાર તત્ત્વો જેમ કે સોડિયમ, પોટેશિયમ, ક્લોરાઈડ વગેરે. આ તત્ત્વોનું લોહીમાં સામાન્ય પ્રમાણ લોહીના દબાણ, સ્નાયુ, જ્ઞાનતંતુ વગેરેની યોગ્ય કામગીરી જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે.

• ફિમોરલ વેઈન (Femoral Vein) :

  પગમાંથી લોહીનું વહન કરતી સાથળમાં આવેલી મોટી શિરા. આ શિરામાં ડબલ લ્યુમેન કેથેટર મૂકી હિમોડાયાલિસિસ માટે જરૂરી લોહી મેળવવામાં આવે છે.

• ફિસ્ચ્યુલા નીડલ :

  હિમોડાયાલિસિસ માટે લોહી મેળવવા ફૂલેલી શિરા (એ.વી. ફિસ્ચ્યુલા)માં મૂકવામાં આવતી ખાસ જાતની જાડી સોય.

• ગ્લોમેરૂલોનેફ્રાઈટિસ :

  આ પ્રકારના કિડનીના રોગમાં સામાન્ય રીતે સોજા, લોહીના દબાણમાં વધારો, પેશાબમાં પ્રોટીન અને રક્તકણની હાજરી અને કેટલીક વખત કિડની ફેલ્યર જોવા મળે છે.

• હિમોડાયાલિસિસ (એચ.ડી.)-લોહીનું ડાયાલિસિસ :

  હિમોડાયાલિસિસ મશીનની મદદ વડે, કૃત્રિમ કિડની (ડાયાલાઈઝર)માં લોહીનું શુદ્ધીકરણ કરવાની પદ્ધતિ.

• હીમોગ્લોબીન :

  હીમોગ્લોબીન રક્તકણમાં આવેલો પદાર્થ છે. તેનું કાર્યશરીરમાં ઓક્સિજન પહોંચાડવાનું છે. લોહીની તપાસથી હીમોગ્લોબીનનું પ્રમાણ જાણી શકાય છે. લોહીમાં હીમોગ્લોબીન ઘટવાને કારણે થતી બીમારીને ઍનિમિયા કહે છે.

• હાઈપરટેન્શન :

  લોહીનું ઊંચું દબાણ.

• ઈમ્યુનોસપ્રેસંટ દવાઓ (Immunosuppressant Drugs) :

  કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન બાદ હંમેશા લેવી જરૂરી એવી ખાસ પ્રકારની દવાઓ. આ દવાઓ શરીરની પ્રતિકારક શક્તિ પર પસંદગીપૂર્વક અસર કરી કિડની રિજેક્શનની શક્યતા ઘટાડે છે, પરંતુ રોગ સામે લડવાની શક્તિ જાળવી રાખે છે. આ પ્રકારની દવાઓમાં પ્રેડનીસોલોન, સાયક્લોસ્પોરીન, એઝાથાયોપ્રીમ, એમ.એમ.એફ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

• ઈન્ટ્રાવિનસ યુરોગ્રાફી (આઈ.વી.યુ.) :

  કિડનીના ખાસ પ્રકારના એક્સ-રેની તપાસ. આ તપાસ આયોડિન ધરાવતી દવા (ડાઈ)નું ઈન્જેક્શન આપી કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારના પેટના એક્સ-રેની તપાસમાં ડાઈ કિડનીમાંથી મૂત્રવાહિનીમાં થઈ

મૂત્રાશયમાં જતી જોવા મળે છે. આ તપાસ કિડનીની કાર્યક્ષમતા અને મૂત્રમાર્ગની રચના વિશે માહિતી આપે છે.

• જુગ્યુલર વેઈન (I.J.V. - Internal Jugular Vein) :

  માથા અને ગળાના ભાગમાંથી લોહીનું વહન કરતી મોટી શિરા જે ગળામાં, ખભાના ઉપરના ભાગમાં આવેલ છે. આ શિરામાં ડબલ લ્યુમેન કેથેટર મૂકી હિમોડાયાલિસિસ માટે લોહી મેળવવામાં આવે છે.

• કિડની બાયોપ્સી :

  નિદાન માટે કિડનીમાંથી સોય વડે પાતળા દોરા જેવો ભાગ લઈ તેની માઈક્રોસ્કોપ દ્વારા કરવામાં આવતી તપાસ.

• કિડની ફેલ્યર :

  કિડનીની કાર્યક્ષમતામાં ઘટાડો થવો. લોહીમાં ક્રીએટીનીન અને યુરિયાના પ્રમાણમાં વધારો કિડની ફેલ્યર સૂચવે છે.

એક્યુટ કિડની ફેલ્યર :

સામાન્ય રીતે કામ કરતી કિડનીનું ટૂંકા સમય માટે બંધ થઈ જવું. આ પ્રકારે બગડેલી કિડની ફરીથી સંપૂર્ણ રીતે કામ કરતી થઈ શકે છે.

• ક્રોનિક કિડની ફેલ્યર :

  ધીમેધીમે, લાંબા ગાળે, ફરીથી સુધરી ના શકે તે પ્રકારે કિડનીની કાર્યક્ષમતામાં થતો ઘટાડો.

• કિડની રિજેક્શન :

  કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન બાદ શરીરની પ્રતિકારક શક્તિને કારણે થતા નુકસાનથી, નવી મૂકેલી કિડનીનું બગડવું.

• કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટેશન :

  ક્રોનિક કિડની ફેલ્યરના દર્દીમાં અન્ય વ્યક્તિમાંથી મેળવેલી એક તંદુરસ્ત કિડની મૂકવાનું ઓપરેશન.

• લિથોટ્રીપ્સી (ESWL)

  ઓપરેશન વગર સારવારની આધુનિક પદ્ધતિ. આ સારવારમાં મશીન દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા શક્તિશાળી મોજા પથરીનો ભૂકો કરે છે. આ ભૂકો પેશાબ દ્વારા નીકળી જાય છે.

• માઈક્રોઆલ્બ્યુમીન્યુરિયા :

  પેશાબમાં ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં જતા આલ્બ્યુમીનના નિદાન માટેની તપાસ. આ તપાસ ડાયાબિટીસને લીધે કિડનીને થતા નુકસાનના વહેલા નિદાન માટે વપરાય છે.

• નેફ્રોલોજિસ્ટ :

  કિડની નિષ્ણાત ફિઝિશિયન.

• નેફ્રોન :

  કિડનીમાં આવેલ બારીક ફિલ્ટર જેવો ભાગ જ લોહીનું શુદ્ધીકરણ કરી પેશાબ બનાવે છે. દરેક કિડનીમાં આવા લગભગ ૧૦ લાખ નેફ્રોન હોય છે.

• નેફ્રોટિક સિન્ડ્રોમ :

  મુખ્યત્વે બાળકોમાં જોવા મળતો કિડનીનો રોગ જેમાં પેશાબમાં પ્રોટીન જવાને કારણે શરીરમાં પ્રોટીન ઘટી જાય છે અને સોજા જોવા મળે છે.

• પેરિટોનિયલ ડાયાલિસિસ (પી.ડી.) - પેટનું ડાયાલિસિસ :

  પેટમાં ઘણા છિદ્રો ધરાવતું ખાસ કેથેટર મૂકી, ખાસ પ્રકારના પ્રવાહી (પી.ડી. ફ્લ્યુડ)ની મદદથી, શરીરમાંથી કચરો દૂર કરવાની, શુદ્ધીકરણ પ્રક્રિયા.

• ફોસ્ફરસ :

  શરીરમાં આવેલ અગત્યનું ખનીજ તત્ત્વ, જે હાડકાં અને દાંતના બંધારણમાં ભાગ ભજવે છે. આ તત્ત્વ મુખ્યત્વે દૂધ, ધાન્ય, કઠોળ, ઈંડા, માંસ, વગેરે ખોરાક લેવાથી મળે છે.

• પોલીસિસ્ટિક કિડની ડિસીઝ (પી.કે.ડી.)

  સૌથી વધુ જોવા મળતો વારસાગત કિડનીનો રોગ. આ રોગમાં બંને કિડનીમાં ઘણા સિસ્ટ જોવા મળે છે અને કિડનીનું કદ વધે છે. પી.કે.ડી.ને કારણે ઉંમર વધવા સાથે લોહીના દબાણમાં વધારો અને કિડની ફેલ્યર થઈ શકે છે.

• પોટેશિયમ :

  આ ખનીજ તત્ત્વનું લોહીમાં સામાન્ય પ્રમાણ સ્નાયુની યોગ્ય કામગીરી તથા હૃદયના યોગ્ય રીતે ધબકવા માટે જરૂરી છે. ફળો, ફળોના રસો, નારિયેળ પાણી, સૂકામેવા વગેરેમાં પોટેશિયમનું પ્રમાણ વધારે હોય છે.

• પ્રોટીન :

  ખોરાકના મુખ્ય પોષક તત્ત્વોમાં પ્રોટીન, કાર્બોહાઇડ્રેટ અને ફેટ(ચરબી)નો સમાવેશ થાય છે. પ્રોટીન શરીરના બંધારણ, વિકાસ અને સ્નાયુના બંધારણમાં ભાગ ભજવે છે.

• રીનલ આર્ટરી (Renal Artery) :

  કિડનીને લોહી પહોંચાડતી ધમની.

• સેમીપરમીએબલ :

  ગરણી જેવું કાર્ય જે ફક્ત નાના કણોને પસાર થવા દે છે પરંતુ તેમાંથી મોટા કણો પસાર થઈ શકતા નથી.

• સોડિયમ :

  સોડિયમ શરીરમાં પ્રવાહી અને લોહીના દબાણના નિયમનમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતું ખનીજ તત્ત્વ છે. મીઠું તે સોડિયમ ધરાવતો સૌથી વધુ વપરાતો પદાર્થ છે.

• સોનોગ્રાફી :

  અવાજના મોજાંની મદદથી કરવામાં આવતી તપાસ. આ તપાસ કિડનીના કદ, રચના, સ્થાન તથા કિડનીના માર્ગમાં અવરોધ, પથરી કે ગાંઠ વિશે અગત્યની માહિતી આપે છે.

• સબક્લેવિયન વેઈન (Subclavian Vein) :

  હાથ અને છાતીના ઉપરના ભાગમાંથી લોહીનું વહન કરતી મોટી શિરા, આ શિરા ખભાના ભાગમાં હાંસડીની પાછળ આવેલી હોય છે. આ શિરામાં ડબલ લ્યુમેન કેથેટર મૂકી હિમોડાયાલિસિસ કરવામાં આવે છે.

• ટી.યુ.આર.પી. :

  મોટી ઉંમરે પ્રોસ્ટેટનું કદ વધવાને કારણે થતી તકલીફ (બી.પી.એચ.)ની ઓપરેશન વગર, દૂરબીનની મદદથી કરવામાં આવતી સારવારની પદ્ધતિ.

• યુરોલોજિસ્ટ :

  કિડની નિષ્ણાત સર્જન.

• વી.સી.યુ.જી. (Voiding Cysto Urethrogram) :

  ખાસ જાતની આયોડિન ધરાવતી ડાઈને કેથેટર દ્વારા મૂત્રાશયમાં ભર્યા બાદ, પેશાબ કરવાની પ્રક્રિયા દરમિયાન મૂત્રમાર્ગના એક્સ-રેની તપાસ.

• વી.યુ.આર.(Vesico Ureteric Reflux) :

  મૂત્રાશય અને મૂત્રવાહિની વચ્ચે આવેલા વાલ્વના કાર્યમાં જન્મજાત ક્ષતિ, વી.યુ.આર.ને લીધે પેશાબ મૂત્રાશયમાંથી ઊંધી તરફ મૂત્રવાહિનીમાં જાય વી.યુ.આર બાળકોમાં મૂત્રમાર્ગના ચેપ, લોહીના ઊંચા દબાણ અને કિડની ફેલ્યરનું મહત્ત્વનું કારણ છે.