किडणी हा मानवी शरीरातील एक महत्वपूर्ण अवयव आहे. याची तुलना सुपर कॉम्प्यूटरशी करणे उचित ठरेल, कारण किडणीची रचना खूप अनोखी आहे आणि तिचे कार्य अतिशय गुंतागुंतीचे आहे. किडणी शरीरातील रक्त साफ करून मुत्राची निर्मिती करते. शरीरातून मूत्र बाहेर टाकण्याचे कार्य मुत्रवाहिनी (Ureter) मूत्राशय (Urinary Bladder) आणि मुत्रनालिका (Urethra) यांच्याद्वारे केले जाते.
- स्त्री आणि पुरुष दोधांच्याही शरीरात सर्वसाधारण दोन किडण्या असतात.
- किडणी पोटाच्या आत, मागील बाजूला कमरेच्या हाडाच्या दोन्ही बाजूंना (पाठीच्या भागात) छातीच्या फासळ्यांच्या मागे सुरक्षित स्थितीत असते.
- किडणीचा आकार काजुसारखा असतो. मोठया व्यक्तीमध्ये किडणीचा आकार सर्वसाधारण १० सेंटीमीटर लांब, ५ सेंटीमीटर रुंद आणि ४ सेंटीमीटर जाडीचा असतो. किडणीचे वजन १५० ते १७० ग्रेम दरम्यान असते.
- किडणीत निर्माण झालेले मूत्र मूत्राशयापर्यत पोहचवणाच्या नलिकेला मुत्रवाहिनी म्हणतात. ही नलिका साधारण २५ सेंटीमीटर लांबीची असते आणि विशिष्ट प्रकारच्या लवचिक मांसपेशिंची बनलेली असते.
- मूत्राशय म्हणजे पोटाच्या खालच्या बाजूला समोरच्या दिशेला असलेली स्नायूंची एक पिशवी असते, ज्यात मूत्र जमा होते.
- जेव्हा मूत्राशयात ३०० ते ४०० मिलीलीटर मूत्र जमा होते, तेव्हा व्यक्तीला मुत्रविसर्जनाची भावना होते.
- मुत्रनलिकेद्वारे मूत्र शरीराबाहेर टाकले जाते.
स्त्री आणि पुरुष दोधांमध्येही किडणीची रचना स्थान आणि कार्य एकसारखेच असते
किडणीचे कार्य
किडणीची गरज आणि महत्व काय आहे?
- प्रत्येक व्यक्ती घेत असलेल्या आहाराच्या प्रकारात आणि त्याच्या प्रमाणात दर दिवशी बदल होत असतो.
- आहारातल्या विविधतेमुळे शरीरात पाण्याचे प्रमाण, आम्ल तसेच क्षार पदार्थाच्या प्रमाणात सातत्याने बदल होत असतात.
- आहाराचे पचन होत असतांना अनेक अनावश्यक पदार्थ शरीरात तयार होतात.
- शरीरात पाणी, आम्ल, क्षार आणि अन्य रसायने आणि शरीरातून उत्सर्जित होणाऱ्या पदार्थाचे संतुलन बिघडले किंवा त्याचे प्रमाण कमी जास्त आले तर ते जीवघेणेही ठरू शकते.
- किडणी शरीरातील अनावश्यक द्रव्य आणि इतर पदार्थांना मुत्राच्या रुपात बाजूला करून रक्ताचे शुध्दीकरण करते. तसेच शरीरात क्षार आणि आम्लांचे संतुलन ठेवते, रक्तातले त्यांचे योग्य प्रमाणही कायम राखते. अशा रीतीने किडणी शरीराला स्वच्छ आणि निरोगी ठेवते.
किडणीचे मुख्य कार्य काय आहे?
किडणीचे मुख्य कार्य पुढीलप्रमाणे आहे.
१. रक्ताचे शुध्दीकरण
किडणी कायम कार्यरत राहून शरीरात निर्माण होणाच्या अनावश्यक विषारी पदार्थांना मूत्राद्वारे बाहेर टाकते.
२. शरीरात पाण्याचे संतुलन
किडणी शरीरासाठी आवश्यक तेवढ्या पाण्याची मात्रा कायम ठेवते, अधिक जमा झालेले पाणी मूत्राद्वारे बाहेर काढून टाकते.
३. आम्ल आणि क्षारांचे संतुलन
किडणी शरीरात सोडियम, पोटेशयम, मेग्नेशियम, फोस्फरस, बायकार्बोनेट वगैरेंचे प्रमाण यथायोग्य ठेवण्याचे कार्य करते. हे सर्व पदार्थ शरीरात आम्ल तसेच क्षारांच्या प्रमाणासाठी जबाबदार असतात. सोडियमचे प्रमाण वाढले किंवा कमी झाले तर हृदय आणि स्नायूंच्या हालचालींवर गंभीर परिणाम होऊ शकतो.
४. रक्तदाबावर नियंत्रण
किडणी अनेक हार्मोन्स (संप्रेरक) निर्मित करते जसे एन्जियोटेन्सिन. एल्डोस्टोरोन, प्रोस्टाग्लेडीन वगैरे. या होर्मोन्सच्या मदतीने किडणी शरीरात पाण्याचे प्रमाण, आम्ले, तसेच क्षारांचे संतुलन कायम ठेवते. या संतुलनाच्या मदतीने किडणी शरीरात रक्तदाब योग्य राखण्याचे कार्य करते.
५. रक्तकणांच्या निर्मितीत साहाय्य
रक्तात असलेल्या लाल रक्तकणांचे उत्पादन एरिथ्रोपोएटिनच्या मदतीने अस्थिमज्जा (Bone Marrow) मध्ये होते. एरिथ्रोपोएटिन किडणीमध्येच तयार होते. किडणीची कार्यक्षमता कमी होण्याने वा किडणी निकामी झाल्यास ह्या पदार्थाची निर्मिती कमी होते वा पूर्णपणे बंदही होते. आणि एनिमिया (रक्ताची कमतरता) हा रोग होतो.
६. मजबूत हाडे
किडणी शरीरात सक्रिय असलेले ‘ड’ जीवनसत्व निर्माण करण्यात मदत करते. हे जीवनसत्व शरीरात केल्शियम आणि फोस्फरसचे योग्य प्रमाण राखण्यात तसेच हाडे आणि दांताच्या वाढीसाठी आणि मजबुतीसाठी महत्वपूर्ण कार्य करते.
किडणीत रक्ताच्या शुध्दीकरणानंतर लघवी कशी तयार होते? 
किडणी शरीराला आवश्यक ते पदार्थ शरीरात ठेवून अनावश्यक पदार्थ मूत्राद्वारे शरीरातून बाहेर टाकते. ही एक आगळी-वेगळी, अद्भुत आणि गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे.
- आपल्याला माहिती आहे का? शरीरातल्या दोन्ही किडण्यांमध्ये प्रत्येक मिनिटाला १२०० मिलीलिटर रक्त शुध्द होण्यासाठी येते. हे हृद्याद्वारे शरीरात पोहोचणाच्या संपूर्ण रक्ताच्या २० टक्क्यां एवढे असते. या प्रकारे २४ तासात साधारण १७०० लिटर रक्ताचे शुद्धीकरण केले जाते.
- रक्त शुध्द करून मूत्र तयार करणाच्या किडणीच्या सर्वात छोटया आणि बारीक भागाला ‘नेफ्रोन’ म्हणतात जी झडपेसारखी असते.
- प्रत्येक किडणीत १० लाख नेफ्रोन असतात. प्रत्येक नेफ्रोनचे दोन भाग असतात, पहिला ग्लोमेरुल्स आणि दुसरा टयुब्युल्स.
- आपल्याला हे समजल्यावर आश्चर्य वाटेल की, ग्लोमेरुल्स नावाने ओळखली जाणारी झडप प्रत्येक मिनिटाला १२५ मिलिलिटर प्रवाही करून पहिल्या टप्यात २४ तासात १८० लिटर मूत्र तयार करते.
- या १८० लिटर मूत्रात अनावश्यक पदार्थ, क्षार आणि विषारी पदार्थही असतात. त्याचबरोबर शरीराला अनावश्यक ग्लुकोज आणि अन्य पदार्थही असतात.
- ग्लोमेरुल्स मध्ये तयार झालेले मूत्र नंतर टयुब्युल्समध्ये जाते. तेथे त्यापैकी ९९ टक्के द्रवपदार्थ पुन्हा शोषले जातात.
- टयुब्युल्समध्ये होणाऱ्या शोषणाला बुध्दीपूर्वक शोषण का म्हटले जाते?
शोषणाला बुध्दीपूर्वक म्हटले जाते कारण, १८० लिटर एवढ्या मोठया प्रमाणात तयार होणाच्या मुत्रातले आवश्यक पदार्थ आणि पाणी शरीरात पुन्हा शोषले जाते. केवळ १ किंवा २ लिटर मूत्रातून पूर्ण कचरा आणि अनावश्यक क्षार बाहेर फेकले जातात.
- अशा प्रकारे किडणीत अतिशय गुंतागुंतीच्या प्रक्रियेद्वारे झालेल्या सफाईनंतर निर्माण झालेले मूत्र मूत्रवाहिनी द्वारे मूत्राशयात जाते आणि मुत्रनलिकेद्वारा शरीरातून बाहेर पडते.
किडणीचे मुख्य कार्य रक्त शुध्द करणे आणि शरीरात पाणी तसेच क्षारांचे संतुलन कायम ठेवून मूत्राची निर्मिती करणे आहे.
निरोगी किडणी असणाच्या व्यक्तींमध्ये मूत्राचे प्रमाण कमी किंवा जास्त असू शकते का?
- होय. मूत्राचे प्रमाण, प्यालेल्या पाण्याचे प्रमाण आणि वातावरणातल्या तापमानावर अवलंबून असते.
- जर कोणी व्यक्ती पाणी कमी पीत असेल तर फक्त अर्धा लिटर इतके पण घट्ट मूत्र तयार होते. जास्त पाणी प्याले तर जास्त आणि पातळ मूत्र तयार होते. उन्हाळ्यात जास्त धाम आल्यामुळे लघवीचे प्रमाण कमी होते आणि थंडीत धाम कमी येत असल्यामुळे लघवीचे प्रमाण वाढते.
- सर्वसाधारण प्रमाणात व्यक्तीला पाणी पिणाच्या अर्ध्या लिटरहून कमी किवा ३ लिटरहून अधिक लघवी होत असेल, तर ही किडणीच्या रोगाची सुरुवात झाल्याची लक्षणे आहेत.
मूत्रप्रमाण एकदम कमी होणे कींवा वाढणे ही किडणीच्या रोगाची लक्षणे आहेत.