پنج: بیماری‌های اصلی کلیه

بیماری‌های کلیوی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند

• · بیماری‌های داخلی: بیماری‌های داخلی کلیه مانند نارسایی کلیه ، عفونت مجاری ادراری و سندرم نفروتیک به‌وسیله نفرولوژیست درمان می‌شوند. ممکن است بیماران مبتلا به نارسایی پیشرفته کلیوی نیازمند درمان‌هایی چون دیالیز و پیوند کلیه باشند.
• · بیماری‌های جراحی: بیماری‌های جراحی کلیه مانند سنگ کلیه، مشکلات پروستات و سرطان مجاری ادراری توسط اورولوژیست­ها از طریق جراحی، آندوسکوپی و لیتوتریپسی (سنگ‌شکن) صورت می‌پذیرد.
• · تفاوت نفرولوژیست و اورولوژیست چیست؟

نفرولوژیست­ها متخصصان داخلی هستند که دوره فوق تخصصی بیماری‌های کلیه را گذرانده‌اند و وظیفه درمان بیماری‌های داخلی کلیوی را عهده‌دار هستند و پیشرفت بیماری‌های کلیوی و نیاز به دیالیز و پیوند کلیه را کند می‌کنند، در حالی که اورولوژیست­ها جراحان کلیه هستند و بیماری‌های جراحی کلیه، مانند دفع سنگ‌های کلیه، تومورها، سرطان پروستات و ... را درمان می‌کنند.

نارسایی کلیه

کاهش قابل‌توجه توانایی کلیه‌ها در پاک‌سازی و دفع مواد زائد و حفظ توازن الکترولیت‌ها، نارسایی کلیوی نامیده می‌شود. افزایش مقادیر کراتینین سرم و اوره خون BUN معمولاً نشانه سوء عملکرد و بیماری کلیه است.

کراتینین سرم و اوره خون BUN معمولاً نشانه سوء عملکرد و بیماری کلیه است. نارسایی کلیه معمولاً به دودسته تقسیم می‌شود: نارسایی کلیوی حاد و بیماری مزمن کلیه (نارسایی کلیوی مزمن).

نارسایی حاد کلیه

کاهش ناگهانی یا فقدان عملکرد کلیه نارسایی کلیوی حاد یا آسیب کلیوی حاد نامیده می‌شود (AKI). حجم ادرار در اکثریت بیماران مبتلا به AKI کاهش می‌یابد. دلایل مهم AKI عبارت‌اند از اسهال مداوم، تهوع مداوم، مالاریای فالسیپاروم، افت مداوم فشارخون، سپسیس (عفونت ناشی از وجود میکروارگانیسم‌ها در بافت یا خون)، داروهای خاص (داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی) و ... با درمان مناسب طبی عملکرد کلیه را می‌توان در بیشتر موارد دوباره به حالت طبیعی برگرداند.

بیماری‌های کلیوی مزمن

از بین رفتن تدریجی، پیش‌رونده و برگشت‌ناپذیر عملکرد کلیه در طی چند ماه نارسایی کلیوی مزمن یا CKD نامیده می‌شود. در نارسایی مزمن عملکرد کلیوی آهسته‌تر اما مداوم کاهش می‌یابد. بعد از دوره‌ای طولانی، به مرحله‌ای می‌رسد که عملکرد کلیه‌ها تقریباً به‌صورت کامل متوقف می‌شود. این مرحله پیشرفته و تهدیدکننده زندگی از بیماری مرحله نهایی بیماری کلیوی ESKD/ESRD نامیده می‌شود.

CKD بیماری خاموشی است و اغلب به آن توجهی نمی‌شود. در مراحل اولیه CKD علائم و نشانه‌ها نادر و غیراختصاصی هستند. علائم رایج CKD ممکن است شامل ضعف عمومی، بی‌اشتهایی، تهوع و استفراغ، ورم عمومی فشارخون بالا و ... شود. مهم‌ترین و رایج‌ترین دلایل CKD عبارت‌اند از دیابت و فشارخون بالا.

وجود پروتئین در طی آزمایش ادرار، کراتینین بالا در خون و کلیه‌های کوچک منقبض در سونوگرافی شواهد تشخیصی مهم زمینه‌ای CKD هستند. میزان کراتینین سرم نشانه بیماری کلیوی است و این میزان در طول زمان با پیشرفت بیماری به شکلی پیش‌رونده افزایش می‌یابد.

در مراحل اولیه CKD، بیمار نیازمند تغییر رژیم غذایی و داروهای مناسب است. برای بهبودی کامل این بیماری هیچ درمان خاصی وجود ندارد. فرد مجبور می‌شود بپذیرد که همزمان با افزایش سن و گذشت زمان، عملکرد کلیه نیز کاهش می‌یابد. بیماری‌های همراهی چون دیابت و فشارخون بالا، در صورت عدم کنترل می‌توانند در تنزل سریع‌تر و پیش‌رونده عملکرد کلیه همزمان با افزایش سن نقش داشته باشند.

هدف درمان کاهش پیشرفت بیماری، جلوگیری از عوارض و درنتیجه حفظ سلامت بیمار برای دوره‌ای طولانی‌تر، باوجود شدید بودن بیماری است.

وقتی نارسایی کلیه به مراحل پیشرفته می‌رسد (ESKD) بیش از 90 درصد عملکرد کلیه از دست می‌رود و مقدار کراتینین سرم معمولاً از 10-8 میلی‌گرم در دسی لیتر فراتر می‌رود. تنها روش درمانی در این مرحله دیالیز (دیالیز خونی یا صفاقی) و پیوند کلیه است.

دیالیز فرایند پاک‌سازی کننده‌ای برای حذف مواد زائد و مایعات اضافی از خون است که در هنگام توقف عملکرد کلیه ممکن است در بدن مجتمع شوند. دیالیز درمان قطعی CKD نیست. در مرحله پیشرفته CKD(ESKD)، بیمار در تمام طول حیاتش نیازمند دیالیز است (مگر اینکه پیوند کلیه با موفقیت صورت گیرد). دو روش دیالیز برای عبارت‌اند از همودیالیز (دیالیز خونی) و دیالیز صفاقی.

بیشترین موارد دیالیز انجام‌شده در دنیا از نوع همودیالیز یا HD است. در HD، با استفاده از یک دستگاه خاص، مواد زائد، مایعات اضافی و نمک حذف می‌شوند. دیالیز صفاقی سیار دائمی CAPD شکل دیگری از چگونگی دیالیز است که در خانه یا محل کار بدون کمک دستگاه دیالیز می‌توان انجام داد.

پیوند کلیه ایده­آل­ترین گزینه درمانی است و تنها روش درمانی مؤثر در مرحله نهایی پیوند کلیه (مرحله پیشرفته CKD) است.

عفونت مجرای ادراری

سوزش و تکرر ادرار، درد در قسمت پایین شکم و تب تظاهرات رایج عفونت مجاری ادراری یا UTI هستند. وجود سلول‌های التهابی در آزمایش ادرار ممکن است نشانه UTI باشد.

بیشتر بیماران مبتلا به عفونت ادراری به‌خوبی به درمان آنتی‌بیوتیکی مناسب پاسخ می‌دهند. عفونت ادراری در کودکان باید به‌دقت بررسی شود. درمان تأخیری یا ناکافی عفونت ادراری در کودکان ممکن است منجر به آسیب برگشت‌ناپذیر در رشد کلیه شود.

در بیماران مبتلا به عفونت ادراری عودکننده باید انسداد مجاری ادراری، سنگ کلیه، ناهنجاری‌های مجاری ادرار و بیماری سل مجرای ادراری تناسلی را در نظر داشت و از طریق بررسی کامل آن‌ها را کنار گذاشت. مهم‌ترین دلیل عود عفونت ادراری در کودکان رفلاکس مثانه‌ای به حالب (VUR) است. رفلاکس یک ناهنجاری مادرزادی است که در آن ادرار به‌جای اینکه از کلیه‌ها به سمت مثانه و پیشابراه جریان یابد، از مثانه به عقب به سمت یک یا هر دو حالب و در نهایت به‌به سمت بالا به کلیه‌ها برمی‌گردد.

سندرم نفروتیک

سندرم نفروتیک شامل مجموعه‌ای از یافته‌هاست با نام: ادم (ورم صورت و پا)، پروتئینوری کلان (بیش از 3.5 گرم پروتئین در ادرار در هر روز)، وجود پروتئین (آلبومین) پایین در خون و سطوح بالای چ ربی (کلسترول) خون. چنین بیمارانی می‌توانند فشارخون بالا یا طبیعی و میزان متغیر سوء عملکرد کلیوی را با اندازه‌گیری سطوح کراتینین در خون نشان دهند.

این بیماران پاسخ‌های متفاوتی به درمان نشان می‌دهند بنابراین ایجاد تشخیص زودهنگام مهم است. معدودی از بیماران بعد از قطع درمان بدون علامت باقی می‌مانند اما در اکثر موارد بیماری عود می‌کند، یعنی، ممکن است دوره‌های بهبودی وجود داشته باشد و به‌صورت متناوب دوره‌های عود بیماری بسته به مرحله درمان بروز کند.

توجه به این مطلب مهم است که نتیجه طولانی‌مدت در کودکان درمان شده مبتلا به سندرم نفروتیک عالی است. آن‌ها زندگی سالمی با عملکرد کلیوی طبیعی خواهند داشت.

سنگ‌های کلیه

سنگ‌های کلیه مشکلات مهم و رایج کلیوی هستند. کلیه‌ها، حالب­ها و مثانه محل‌هایی هستند که سنگ‌ها معمولاً در آنجا دیده می‌شوند. علائم رایج سنگ کلیه عبارت‌اند از درد شدید و غیرقابل‌تحمل، تهوع و استفراغ و ... اما برخی از افرادی که سنگ کلیه دارند، حتی در طولانی‌مدت ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند (سنگ خاموش).

برای تشخیص سنگ‌ها، عکس‌های رادیوگرافی از شکم و سونوگرافی رایج‌ترین روش‌های تشخیصی بکار رفته هستند.

بیشتر سنگ‌های با اندازه کوچک با افزایش مصرف مایعات به‌صورت طبیعی از ادرار دفع می‌شوند. اگر سنگی موجب درد شدید عودکننده، عفونت عودکننده، انسداد مجرای ادراری یا آسیب به کلیه شود، خارج کردن آن می‌تواند ضروری باشد. روش ایده­آل خارج کردن سنگ به اندازه، محل و نوع سنگ بستگی دارد. بیشتر روش‌های رایج دفع سنگ‌ها عبارت‌اند از سنگ‌شکن، آندوسکوپی (PCNL، سیتوسکوپی و اورتروسکوپی) و جراحی باز. ازآنجایی‌که که خطر عود سنگ بالا است و به 80-50 درصد می‌رسد، افزایش بازجذب مایع، محدودیت رژیم و بررسی دوره‌ای ضروری هستند.

بزرگ شدن (هیپرپلازی) خوش­خیم پروستات

غده پروستات تنها در مردان وجود دارد. این غده درست زیر مثانه و اطراف بخش ابتدایی پیشابراه قرار دارد. بعد از 50 سالگی غده پروستات بزرگ می‌شود. بزرگ شدن غده پروستات موجب فشرده شدن مثانه و ایجاد مشکلاتی در ادرار کردن خصوصاً در مردان مسن می‌گردد.

علائم اصلی هیپرپلازی خوش­خیم پروستات یا BPH عبارت است از ادرار مکرر (خصوصاً در شب) و دفع ادرار چکه چکه در پایان ادرار. بررسی با وارد کردن انگشت در رکتوم (معاینه مقعد با انگشت، DRE) و سونوگرافی دو روش تشخیصی مهم در BPH هستند.

تعداد زیادی از بیماران مبتلا به علائم خفیف‌تر BPH را می‌توان به صورتی کارآمد با دارو در دوره‌ای طولانی درمان کرد. بسیاری از بیماران مبتلا به علائم حاد و پروستات خیلی بزرگ ممکن است نیازمند برداشتن غده پروستات از طریق آندوسکوپی باشند که همان جراحی TURP نام دارد.