سیستم ادراری طبیعی از دو کلیه، دو حالب، یک مثانه و یک مجرای ادرار تشکیلشده است. عفونت مجرای ادراری عفونتی باکتریایی است که بر هر بخشی از مجاری ادراری تأثیر میگذرد و دومین عفونت رایج در بدن است.
علائم عفونت مجاری ادراری چیست؟
علائم عفونتهای مجاری ادراری ممکن است با شدت عفونت، سن و محل عفونت در مجرا متفاوت باشد
رایجترین علائم عفونت مجاری ادراری عبارتاند از:
- درد یا سوزش هنگام ادرار
- تکرر ادرار و احساس دائمی نیاز به دفع ادرار
- تب و ضعف
- دفع ادرار با بوی بدو رنگ کدر
نشانههای ناشی از عفونت مثانه (سیستیت)
- احساس ناراحتی در قسمت پایینی بدن
- تکرر ادرار و ادرار دردناک با مقدار اندکی ادرار
- تب معمولاً پایین است و درد پهلو ندارد
- خون در ادرار
نشانههای ناشی از عفونت قسمتهای بالاتر (پیلونفریت)
- درد قسمت بالای پشت و پهلو
- تب بالا همراه با لرز
- تهوع، استفراغ، ضعف، احساس بیماری
- تغییرات روانی یا گیجی در افراد مسن
این جدیترین علامت عفونت مجاری ادراری است زیرا دلالت بر درگیری سیستمیک دارند. درمان ناکافی و تأخیری میتواند زندگی را به خطر بیندازد.
سوزش و تکرر ادرار علائم رایج عفونت مجاری ادراری هستند.
دلایل عود عفونت مجاری ادراری چیست؟
مهمترین علل عفونتهای عود شونده و مکرر مجاری ادراری عبارتاند از:
- انسداد مجرای ادراری: علل مختلف زمینهای که میتواند منجر به انسداد مجاری ادراری شوند.
- جنس مؤنث: زنان چون حالب کوچکتری دارند، بیشتر از مردان در معرض عفونت ادراری هستند.
- مقاربت جنسی: زنانی که به لحاظ جنسی فعال هستند نسبت به زنانی که ازلحاظ جنسی فعال نیستند بیشتر مستعد عفونت مجاری ادراری هستند
- سنگهای ادراری: سنگ کلیه، حالب، یا مثانه میتواند جریان ادرار را مسدود کند و خطر عفونت ادراری را بالا ببرد.
- استفاده از سوند ادراری: افرادی که سوند دارند خطر زیادی برای عفونت ادراری دارند.
- حالات غیرطبیعی مادرزادی مجرای ادراری: کودکانی که حالات غیرطبیعی مادرزادی مجرای ادراری مانند رفلاکس مثانه حالبی (حالاتی که در آن ادرار از مثانه به سمت عقب حرکت میکند و در حالب بالا میرود) و دریچه خلفی پیشابراه خطر فزاینده عفونت ادراری را دارد.
- هیپرپلازی پروستاتیک خوشخیم: مردان بالای 60 سال مستعد عفونت ادراری هستند زیرا پروستاتشان بزرگشده است (هیپرپلازی خوشخیم پروستات BPH).
- سیستم ایمنی سرکوبشده: بیماران مبتلا به دیابت، HIV، یا سرطان خطر ابتلای بیشتری به عفونت ادراری دارند.
- علل دیگر: باریک بودن حالب یا پیشابراه، سل مجرای ادراری تناسلی، مثانه نوروژنیک یا دیورتیکول مثانه.
انسداد مجرای ادراری دلیل مهم UTI عودکننده است.
آیا عفونت عودکننده مجاری ادرار میتواند موجب آسیب به کلیه بشود؟
درصورتیکه عوامل پیشین مانند سنگ، انسداد یا باریک شدن جریان ادرار و سل مجرای ادراری تصحیح نشوند، عفونت عودکننده مجاری ادراری میتواند موجب آسیب به کلیهها شود.
اما در کودکان، درمان نامناسب یا تأخیری عفونت عودکننده مجاری ادراری میتواند موجب آسیبی برگشتناپذیر به رشد کلیهها شود خصوصاً در افرادی که رفلاکس مثانه به حالب دارند. این آسیب میتواند منجر به کاهش عملکرد کلیه و فشارخون بالای در زندگی شود؛ بنابراین مشکل عفونت مجاری ادراری در کودکان در مقایسه با بزرگسالان شدیدتر است.
تشخیص عفونت مجاری ادراری
بررسیها برای انجام تشخیص و شدت عفونت مجاری ادراری صورت میگیرند. در فردی که عفونت پیچیده یا عودکننده مجاری ادراری دارد آزمایشهای مختلفی در مورد وجود عوامل خطر انجام میشود.
بررسیهای اولیه عفونت مجاری ادراری
1- آزمایش ادرار
مهمترین غربالگری برای عفونت ادراری آزمایش متداول ادرار است. نمونه ادرار صبح زود برای این کار ارجح است. در بررسی میکروسکوپی ادرار، وجود گلبولهای سفید خون معرف عفونت ادراری است. وجود گلبولهای سفید خون در ادرار نشانه التهاب مجاری ادراری است اما فقدان آن وجود UTI را نفی نمیکند.
آزمایشهای استاندارد نوار ادراری خاص (لوکوسیت استراز و نیتریت) آزمایشهای سودمندی در غربالگری UTI هستند که میتوان آنها را در اداره یا خانه انجام داد. یک آزمایش نوار ادراری میتواند عفونت را نشان دهد و چنین بیمارانی نیازمند ارزیابی بیشتری هستند. شدت تغییر رنگ نوار ادراری متناسب با تعداد باکتریهای ادرار است.
عفونت ادراری در بزرگسالان، معمولاً موجب آسیب دائمی به کلیهها نمیشود مگر آنکه انسداد جریان ادرار وجود داشته باشد
2- کشت ادرار و آزمایش حساسیت
استاندارد طلایی برای تشخیص عفونت ادراری کشت ادرار است و این آزمایش را باید پیش از شروع درمان آنتیبیوتیکی انجام داد. کشت ادرار در عفونت ادراری پیچیده یا مقاوم و در معدودی از موارد، برای تائید تشخیص بالینی عفونت مجاری ادراری انجام میشود.
نتایج آزمایش کشت ادرار بعد از 48 تا 72 ساعت آماده میشود. زمان قابلتوجه بین جمعآوری نمونه و آماده شدن جواب آزمایش مشکل اصلی این آزمایش است. در کشت ادرار بر مبنای رشد ارگانیسم و تعداد کلونیهایی که واحدهایی را که در ظرف پتری در آزمایشگاه رشد میکنند، باکتریهای خاصی که موجب عفونت میشوند شناسایی میگردد. کشت ادرار همچنین انواع آنتیبیوتیکهایی را که میکروب رشد کرده میتواند نسبت به آنها حساس یا مقاوم باشد. این امر میتواند پزشک را در انتخاب آنتیبیوتیک مناسب کمک کند.
برای پرهیز از آلودگی بالقوه نمونه ادراری، ابتدا از بیمار خواسته میشود که ناحیه دستگاه تناسلی را تمیز کند و ادرار را در یک ظرف استریل جمع کند. روشهای دیگری که برای جمعآوری نمونه ادرار استفاده میشوند عبارتاند از آسپیراسیون سوپرا پوبیک، ادرار با نمونه جمعآوریشده از طریق سوند ادراری و ادرار با نمونه گرفتهشده از طریق کیسه.
کشت ادرار و حساسیت یک آزمایش ارزشمند در تشخیص و درمان عفونت ادراری است.
3- آزمایش خون
آزمایش خون که معمولاً در بیماران مبتلا به عفونت ادراری انجام میشود شامل شمارش گلبولهای خون CBC، اوره خون، کراتینین سرم، قند خون و پروتئینی واکنشی C هستند.
بررسیهای لازم برای شناسایی عواملی خطر
اگر عفونت به درمان پاسخ ندهد یا درصورتیکه عفونت تکرار شود، بررسیهای بیشتر، به صورتی که در زیر ذکر میشود، برای کشف عوامل خطر موجود نیاز هستند.
1- سونوگرافی و رادیوگرافی شکم
2- سیتیاسکن یا MRI شکم
3- رادیوگرافی از مثانه و پیشابراه VUCG (رادیوگرافی از مثانه و پیشابراه در حین ادرار)MCUD
4- اوروگرافی داخل وریدی IVP
5- بررسی میکروسکوپی ادرار برای سل
6- سیتوسکوپی - فرایندی که در آن اورولوژیست (جراح کلیه) با استفاده از یک ابزار خاص که سیتوسکوپ نامیده میشود درون مثانه را نگاه میکند.
7- بررسی توسط متخصص زنان
8- بررسی اورودینامیک
9- کشت خون
پیشگیری از عفونت مجاری ادراری
1- روزانه مقدار زیادی مایعات بنوشید (4-3 لیتر). مایعات ادرار را رقیق میکنند و به خروج باکتریها از مثانه یا مجرای ادراری کمک میکنند.
2- ادرار کردن هر دو یا سه ساعت یکبار. دستشویی رفتن را به تعویق نی اندازید. نگهداشتن ادرار برای مدت طولانی زمینه رشد باکتریها را فراهم میکند.
برای درمان موفق عفونت ادراری شناسایی عوامل زمینهای ضروری است.
3- غذاهای حاوی ویتامین c، اسکوربیک اسید یا آبمیوه کرن بری (قره قاط) مصرف کنید زیرا اسیدیته کردن ادرار موجب کاهش رشد باکتریها میشود.
4- مانع یبوست شوید یا بلافاصله آن را درمان کنید.
5- خانمها و دختران بعد از دستشویی باید از جلو به عقب خودشان را پاک کنند (نه از عقب به جلو). این حرکت مانع میشود که باکتریهای ناحیه مقعدی به واژن یا پیشابراه منتشر شوند.
6- دستگاه تناسلی و ناحیه مقعدی را بعد و قبل از مقاربت تمیز کنید. قبل و بعد از مقاربت ادرار کنید و یک لیوان پر آب بعد از مقاربت بنوشید.
7- زنان باید تنها از لباسهای زیر پنبهای استفاده کنند که اجازه جریان هوا را میدهد. از پوشیدن شلوارهای خیلی تنگ و لباسزیر نایلونی خودداری کنید.
8- میتوان به شکلی مؤثر از عفونت عودکننده مجاری ادراری در زنان بعد از فعالیت جنسی با مصرف دوز مناسب آنتیبیوتیکها بعد از تماس جنسی جلوگیری کرد.
درمان عفونت مجاری ادراری
معیارهای کلی
نوشیدن آب زیاد. فردی که خیلی بیمار است، بدنش بدون آبشده یا به دلیل تهوع، قادر به مصرف مایعات خوراکی نیست باید بستری شود و از طریق وریدی مایعات دریافت کند.
داروهای تب بر و ضد درد مصرف کنید. استفاده از کیسه آب گرم درد را کاهش میدهد. از مصرف الکل، قهوه و سیگار کشیدن و غذاهای تند و پر ادویه پرهیز کنید، کل این غذاها به مثانه آسیب میزنند. تمامی روشهای پیشگیرنده عفونت مجاری ادراری را دنبال کنید.
مصرف مقدار زیادی آب برای پیشگیری و درمان عفونت مجاری ادراری ضروری است
درمان عفونت قسمتهای پایینتر مجاری ادراری (سیستیت، عفونتهای خفیف)
در خانمهای سالم جوان، آنتیبیوتیکهای کوتاه اثر به مدت سه روز معمولاً کافی است. برخی داروها را باید هفت روز مصرف کرد تا دوره آن تکمیل شود. گاهی، یک دوز آنتیبیوتیک مانند فوسفومایسین را میتوان مصرف کرد. بهجز مردان بالغ سالمی که برای اولین بار نشانههای سیستیت را بروز میدهد بقیه مردان در صورت ابتلا به عفونت ادراری باید 7 تا 14 روز آنتیبیوتیک مصرف کنند زیرا ممکن است مبتلا به اختلالات ساختاری زمینهای در مجاری ادراری باشند که آنها را مستعد عفونت میکند، آنتیبیوتیکهای خوراکی رایج عبارتاند از نیتروفورانتوئین، کوتریموکسازول، سفالوسپورینها یا فلوروکینونها. بهترین شیوه انتخاب آنتیبیوتیک الگوهای حساسیتی و مقاومتی داروهایی است که معمولاً مصرف میشوند.
درمان عفونت کلیوی شدید (پیلونفریت)
در بیماران مبتلا به عفونت کلیوی متوسط تا شدید، افرادی که علائم شدید دارند یا بیمارانی که نیازمند بستری هستند. کشت خون و ادرار پیش از شروع درمان بهمنظور شناسایی باکتریهای عامل بیماری و انتخاب مناسب آنتیبیوتیک انجام میشود. بیماران با مایعات داخل وریدی و آنتیبیوتیک به مدت چند روز درمان میشوند، بعد از آن 14 تا 10 روز آنتیبیوتیک خوراکی مصرف میکنند. اگر پاسخ به آنتیبیوتیک داخل وریدی ضعیف باشد (از روی علائم بیمار و تب، وخیمتر شدن عملکرد کلیه مشخص میشود) باید عکسبرداری صورت گیرد. آزمایشهای لازم ادرار را برای ارزیابی پاسخ به درمان دنبال کنید.
درمان عفونت عودکننده مجرای ادراری
در بیمارانی که مبتلا به عفونت ادراری عودکننده هستند، شناسایی صحیح علل زمینهای ضروری است. بر اساس علت زمینهای، درمان دارویی یا جراحی خاصی طرحریزی میشود. این بیماران باید شدیداً مقید به روشهای پیشگیریکننده و درمان آنتیبیوتیکی طولانیمدت باشند.
درمان عفونتهای کلیوی حاد (پیلونفریت) نیازمند بستری و استفاده از آنتیبیوتیکهای داخل وریدی است.
بیمار مبتلا به عفونت ادراری چه زمانی باید با پزشک مشورت کند؟
تمامی کودکان مبتلا به عفونت ادراری باید توسط پزشک ارزیابی شوند. بیماران بزرگسال مبتلا به عفونت ادراری در موارد زیر باید بلافاصله با پزشک مشورت کنند:
- کاهش حجم ادرار یا قطع ادرار.
- تب بالای مداوم، لرز، درد پشت و ادرار کدر یا خون در ادرار.
- عدم پاسخ به آنتیبیوتیکها بعد از 2 تا 3 روز درمان.
- استفراغ شدید، ضعف یا افت شدید فشارخون.
- تک کلیهای بودن.
- سابقه قبلی سنگ.
تب بالا، لرز، درد پشت، ادرار کدر، احساس سوزش ادرار، نیازمند توجه فوری است.